---

Bu yazı, Motor Boat and Yachting dergisinin Ekim 2015 tarihli 95. sayısında yayımlanmıştır.

---

2017 yılında Norveç kâğıt paralarını yeniliyor. Yeni emisyonun bütün kupürlerinde deniz teması yüksek bir estetik yetkinlikle işleniyor. Böylece denizin, Norveç’in iktisadi yaşamına ve refahına katkısı vurgulanıyor.^[1]Bu yazıdaki fotoğraflardan yazar tarafından çekilen biri dışındakiler, Norges Bank’ın yayınladığı basılı ve elektronik belgelere borçlanılmıştır. Basılı kaynak: Anonim, Norges … Tümünü Gör

Madeni olsun, kâğıt olsun para basmak, güvenilir biçimde dolaşımını sağlamak, çok eski çağlardan beri, devletin temel egemenlik eylemleri arasındadır. Böylece paralar, devletin simgelerinden biri haline gelir. Bu durum, banknot ve madeni paraların tasarımının önem kazanması ve bu tasarıma özen gösterilmesi sonucunu doğuruyor.

Geleneksel Banknot Tasarımları

Çağdaş madeni ve kâğıt paraların çok büyük bir kısmında, genellikle ön yüzlerinde o ülkenin kimi zaman tarihi, kimi zaman çağdaş siyasi önderlerinin ya da sanatçı, edebiyatçı, bilim insanı gibi önemli kişilerinin portreleri bulunur. Arka yüzlerindeyse bir bakıma o ülkenin kendini algılayışı veya yaymak istediği görüntüyle ilgili çizimler ya da bir ulusal övünç kaynağının resmi, hattâ bazen sadece bir manzara, bir simgesel yapı, bir sanat eserinin sureti, ya da halkı temsil eden adsız insan figürleri yeralır. Banknotların üzerinde bazen bir motto, bir özsöz bu çizimlere eşlik eder. Ama bu çizimler, her seferinde, ülkedeki sanat anlayışı ve düzeyini yansıtan ve belli bir sanat değeri olan eserler olarak da görülebilir.

Genelde, her ülkede belli bir dönemde, teknik deyimle her emisyonun değişik kupürlerinde, farklı değerdeki kâğıt paralarında, bir tarz özdeşliği bulunur. Bunun dışında bir de tekrar eden figürler vardır. Kimi zaman, bir emisyonun bütün kupürlerinde bir önderin resmiyle sağlanmış bütünlük söz konusudur. Örneğin Çin Halk Cumhuriyeti’nin renminbi’lerinde Başkan Mao’nun, Birleşik Krallık pound’larında Kraliçe Elisabeth’in, Türk liralarında Atatürk’ün portreleri bu bütünlüğü sağlar. Öte yandan arka yüzlerde, ya ulusal kültürün ve bilimin önde gelen kişileri ya da başka unsurlarla ulaşılan bir çeşitlilik söz konusudur.

Ama genel eğilim hemen bütün ülke paralarında “önde gelen insanlar” figürlerinin yer alması gibi görünüyor. Hükümdarlarla başlayan sonra başka önemli kişileri kuşatan bu eğilim sanırım ilk kez avro ile ortadan kakmıştı. Her ne kadar madeni avrolara, bazı kral ve kraliçelerin figürleri kazınmışsa da, kâğıt avrolarda insan figürü ve portre yoktur. Onların yerine Avrupa haritası ve bazı mimari kültür varlıkları çizilidir.

Norveç Merkez Bankası’nın Girişimi

Bu eğilim şimdi Norveç’te yeniden ve çok parlak biçimde karşımıza çıkıyor. Norges Bank [Norveç Merkez Bankası], şu anda halen tedavülde bulunan ve bir halkbilimcinin, bir kadın opera şarkıcısının, Nobel ödüllü bir kadın yazarın, Ressam Edvard Munch’un ve bir fizik profesörünün portrelerini taşıyan kâğıt paralar yerine, bütün kupürlerinde deniz ve denizcilik temasını işleyen ve insan figürü ve portre içermeyen yeni bir emisyon hazırlığı içinde bulunuyor.

Normanlar, sonra Norveç halkı, Ortaçağ’dan bu yana refahını ve mutluğunu denizden sağlamış görünüyor. Uzunca bir dönem, Norveç halkının büyük bir bölümü için balıkçılık ve bir ölçüde deniz memelileri avı, egemen uğraş ve yaşam biçimi, temel gelir kaynağı olmuştu. Ülke, daha sonraları uluslararası, okyanuslar aşırı deniz taşımacılığı ve en sonunda da açık deniz petrol üretimi ve bu faaliyetlere bağlı olarak

gemi tasarımı alanındaki üstünlüğüyle şu anda yeryüzünün en müreffeh ülkelerinden biri durumundadır. Norveç Merkez Bankası “Deniz” temasını seçerek ülkenin, büyük ölçüde denizden kaynaklanan refahının köklerini vurgulamayı ve onu yüceltmeyi seçmiş görünüyor. Norveç’in sekizinci emisyonunu oluşturacak bu girişim 2012 yılında başlatılmış. Değişik öneriler arasından seçilen “Deniz” temasının çok geniş bir görsel yayılıma sahip olması önemli bir yarar olarak ortaya çıkmış.

 

Bu temanın paraların her iki yüzünde de kullanılması ve portrelerden vazgeçilmesi kararı alınmış. Bu çerçevede Norveç Deniz Müzesi’nin muhafızlarından Per Norseng, bu projede Banka’ya Norveç deniz tarihine ilişkin bilgi, literatür ve görsel malzeme sağlayarak danışmanlık yapmış. Kâğıt paraların teknik özellikleri de belirlenmiş. Bunlar, şimdi olduğu gibi beş değerde, pamuklu kâğıda basılacak ve her kupürün genişliği aynı olmakla birlikte, uzunlukları her kademede 7 mm uzayacak.

Yarışma

Bu çerçevede Norveç Merkez Bankası, 2014 yılı ilkbaharında geniş katılımın sağlanması amacıyla iki kademeli bir tasarım yarışması açtı. Katılımcılardan beş değişik kupür için, ön ve arka yüz tasarımları talep edildi. Seçici kurul, sekiz tasarım dizisinin, sonul değerlendirmeye alınmasına karar verdi.

İkinci aşamada, bankadan sadece bir temsilciyle, dışarıdan beş uzmandan oluşan seçici kurul, grafik sanatçısı Enzo Finger’in “Dalgalanmalar” (Ringvirkninger) başlıklı tasarımı ileMetric System Tasarım İşliği ve Terje Tønnessen’in “Norveç’in Yaşam Alanı” (Der norske livsrommet) başlıklı tasarımlarını öne çıkarmıştır.

Dalgalanmalar dizisi, denizcilik faaliyetlerine ilişkin simgelerle bezeli bir fon üzerinde karabatak, arktika sumrusu, kara sırtlı martı, kutup papağanı ve dağ kartalı figürlerinden oluşuyor. Enzo Finger’in tasarımları birinci ilân edilse de Merkez Bankası, ikinci ilân edilen Metric System’in tasarımlarının paraların ön yüzünde, bir başka Mimarlık/grafik atölyesi Snøhetta Design’ın tasarımlarının da arka yüzünde kullanılmasına karar vermiştir. Bu tercihin gerekçesi olarak banknot tekniği açısından Snøhetta tasarımlarının, daha yüksek bir güvenlik sağlayacağını ileri sürülmüştür.

Yüksek Estetik Düzey

Yeni paralarda kullanılmasına karar verilen iki tasarım dizisiyle, sonul değerlendirmeye alınmış diğer altı dizi, Şu anda Norveç Deniz Müzesi’nde ayrı bir salonda sergileniyor. Bu tasarımlarda çok ilginç konuların ele alındığı gözleniyor. Deniz kuşları, mikroskopik deniz canlıları, balıklar, gemiler, balıkçılar, gemiciler, fenerler, deniz ve dalgalar, yüzdükten sonra kıyıda güneşlenenler, yelkencilik, yatçılık ve çocukların gözü ve kaleminden ya da fırçasından deniz evreni…

Sergilenen çizimlerin gerek düşünsel/buluşsal nitelikleri gerekse sanat ve estetik değerlerinden etkilenmemek mümkün değil.
2017’de tedavüle çıkacak paralarda kullanılacak olan Metric System Tasarım İşliği’nin eserleri geleneksel biçimde çizilmiş deniz feneri, drakkar, gezi gemisi, morina ve ringa, yelkenli kurtarma gemisi ve dalga resimlerinden oluşmaktadır. Paraların arka yüzlerini oluşturacak kompozisyonlar ise Snøhetta Design İşliği’nin önerdiği piksel kareleri ve rüzgâr kuvveti ve ona uygun deniz durumunun simgelerinden oluşuyor. Böylece aynı paranın iki yüzünde geleneksel çizimlerle yenilikçi tasarım biraraya geliyor.
Snøhetta Design İşliği’nin gerçekten yenilikçi önerilerinde çok ilginç ayrıntılar bulunuyor. Her kupürde ilk göze çarpan pixel mozaikleriyle oluşturulmuş tasvirler deniz feneri, şilep, balıkçı gemisi, açık deniz petrol platformu ve ufuk. Ama mozaik parçalarının boyları değişik değerli kupürlerde değişiyor. Bununla Beaufort ölçeğine göre rüzgâr hızını simgelemeyi düşünmüşler. Kupürlerin artan değeriyle yükselen rüzgâr hızına paralel olarak denizin durumunu simgeleyen sinüzoidal eğrilerden oluşan doku da değişiyor. Eğrilerin temsil ettiği dalga yükseklikleri artıyor, boyları kısalıyor. 50 kronluk banknotta hafif esintiyi betimleyen uzun ve alçak dalgalar, 1000 krona ulaşıldığında yerlerini şiddetli fırtınayla, iyice yükselmiş ve devrilen dalgalara bırakıyor.

 

 

Bir yorumcu, bu geleneksel tasarımla modern ifade biçemi karışımının olağanüstü şaşırtıcı olduğunu ileri sürüyor. Hattâ çok iddialı bir biçimde Norveç’in bu devrimci banknot tasarımlarının, dünyadaki başka paralar için de yeni bir model getirdiğini belirtiyor. Pixel karelerinden oluşan figürlerin yenilikçiliği doğrudur. Ama portre geleneğinden uzaklaşması başta belirtildiği gibi yeni bir buluş sayılamaz. Öte yandan tematik açıdan bakılırsa gene benzer biçimde avrolarda da sağlam bir tematik –Avrupa coğrafyası ve mimarlığı– mevcuttur. Buna karşılık burada sunulan örneklerde görüldüğü gibi, Norveç’in yeni kâğıt paralarında estetik açıdan gerçekten olağanüstü bir düzeye ulaşıldığı kesindir. Sonul seçimde elenen eserler arasında da çok hoşa giden işler bulunuyor. Bunlar arasında Christian Messel’in işlerinde, ressamın yüksek desen yeteneği özellikle öne çıkıyor. Opera binasını inşa ederken bir buzul ya da buzdağından esinlenen, ve denizde, o binanın elli altmış metre açığına da bir buzul buzu anıtı yerleştiren estetik anlayışının egemen olduğu bu kültür küresinin, kâğıt paraları da aynı estetik düzeyi yansıtıyor.